III. Selim döneminde (1789-1807) Hamparsum Limonciyan (1768-1839) tarafından geliştirilmiş olan bu yazı, gerek teknik özellikleri (içerdiği imler, yazım yönü vb) gerekse “yaygınlaşabilmiş ilk yazı” olması bakımından Türk müziğinde daha önce kullanılmış yazıların hepsinden ayrılır.
Daha önceki harf yazılarının hepsinde Arap harfleriyle gösterilen perdeler, bu yazıda St. Gailen neumleri ve Dasia perde imlerini andıran 7 temel im ve bu imlerin (ekler yaparak oluşturulmuş) variantlarıyla gösterilir. (Bu yazıda kullanılan 7 temel perde iminin Ermeni alfabesinden alınma harfler olduğu söylenirse de, Ermeni alfabesindeki harfler ile St. Gailen neumlerine benzeyen bu imler arasında -yazı karekterlerindeki benzerliğin ötesinde- herhangi bir ilişki bulunmamaktadır).
Türk müziğinde daha önce kullanılmış tüm müzik yazılarının aksine (sağdan sola dağil!) soldan sağa doğru yazılıp okunan bu yazıda kullanılan 7 temel perde imi ve bu imlerin gösterdiği perdeler şunlardır: (Şekil 67).
Bu perdelerin oktavları aynı imlerin altına (ya da aşağıya doğru uzantısı olan imlerde uzantının ucuna) eklenen kısa çizgilerle (1. oktav için 1 çizgi, 2. oktav için 2 çizgi) gösterilir. Ancak, 2., 5 ve 6. imin üst oktavlarında kullanılan ek çizgiler bu imlerin altlarına çizilmeyip gövdelerine eklenir bu nederle de temel biçimleri biraz değişir: (Şekil 68).
Şekil 68 
Yukarıdaki çizelgede görülen toplam 18 perde “ana perde” kabul edilir ve bu perdelerin arasında kalan “Acemaşiran”, “Zirgüle”, “Buselik”, … gibi diğer perdeler “alterationlu” olarak (ana perdelerin tizleştirilmişi biçiminde) gösterilir. Bu tür perdeleri göstermek için ilgili perde imlerinin üzerine kısa eğri bir çizgi konur. örneğin Rast (Sol) perdesi ile Dügâh (La) perdesi arasında kalan Zirgüle (Soldiyez ya da Labemol) perdesi Rast’ın tizleştirilmişi olarak düşünülür ve dolayısıyla üzerine alteration çizgisi konulmuş Rast imiyle gösterilir: (Şekil 69).
Şekil 69 
Ancak burada hemen belirtmek gerekir ki, perde imlerinin üzerine konulmuş alteration çizgileri, o imlerle gösterilen perdelerin tizleşeceğini gösterir (Pestleşeceğini değil !), fakat tizleşmenin diyatonik mi yoksa kromatik mi olacağını belirtmediği gibi kaç komalık bir tizleşme olacağını da belirtmez. Dolayısıyla üzerine alteration çizgisi konmuş herhangi bir perde iminin diyez mi yoksa bemol mü anlamına geldiği ve kaç komalık bir diyez ya da bemolü gösterdiği ancak genel dizideki yeri ve eser içinde kullanılışına göre (makamın gerekleri ve ezginin ilerleyişi düşünülerek) saptanır: (Şekil 70).
Şekil 70 
Daha önceki harf yazılarının tümünde Arap rakamlarıyla gösterilen süreler, bu yazıda perde imlerinin üzerine konulan noktalar, çizgiler ya da içi boş yuvarlaklarla gösterilir. Bu süre göstergeleri altlarında perde imi olmaksızın yazıldığı zamansa aynı süredeki susları gösterir: (Şekil 71). Bazı yazmalarda dörtlük ve sekizlik süreleri göstermek için kısa çizgiler yerine virgüller kullanılmış olduğu da (dörtlük için bir virgül, sekizlik için iki virgül gibi) görülmektedir. Ayrıca dörtlük sus için tek çizgi ya da tek virgül yerine yukardaki çizelgede parantez içinde gösterilmiş olan imin kullanıldığı da olur.
Şekil 71 
Süre göstergeleri (aynen bazı lavta tabulaturlarında olduğu gibi) aynı süredeki ardışık seslerin ilki için verilir (ikincisinin, üçüncüsünün üstüne yeniden yazılmaz !). Ancak, Hamparsum yazısındaki perde imleri vuruşlara göre kümelenmiş öbekler halinde yazıldığından, her öbekteki ilk imin süresi (bir önceki öbekteki son imin süresiyle aynı olsa bile) yeniden yazılır, üçleme (triole) vb gibi yapay bölünmeler, ilgili öbeklerin üzerine konulan bağ imiyle gösterilir. Örneğin (Segah perdesindeki sürekli değiştirgeç, çevriyazıda donanıma alınmıştır). (Şekil 72).
Hamparsum yazısında, perdeleri (sesleri), sürelerini, susları ve alterationları gösteren bu imlere ek olarak, uluslararası nota yazısındaki “ölçü çizgisi”, “bitiş çizgisi”, “döneç (Rep-rise)”, “bağ”, “dolap”, “senyö” ve “coda” gibi imlerin yerini tutan bir dizi de yardımcı im kullanılır. Kullanılan belli başlı yardımcı imler ve anlamları şöyledir: (Şekil 73).
Şekil 73 
Türk müziğinde kullanılmış yazılar arasında yaygınlaşabilmiş ilk örnek olan Hamparsum yazısı, uzun bir süre pek çok kişi tarafından kullanılmış ve bu yazıyla binlerce eser saptanmıştır. Dolayısıyla değişik kişilerin yazmaları arasında, gerek yazı karakteri gerekse kullanılan imler açısından farklılıklar olabilmektedir, özellikle ölçü ve bitiş çizgisi olarak kullanılan imlerin anlamlandırılışı (Türk müziğindeki büyük usulleri gösterebilmek amacıyla olsa gerek) sık sık değişebilmektedir: (Şekil 74).
Şekil 74 
Perdeler, suslar, süreler, ölçü çizgileri, bitiş çizgileri, döneç, senyö vb her türlü müziksel öğenin özgün imlerle gösterildiği Hamparsum yazısında, eserlerin adı, bestecisi, usulü ve bölümleriyle (1. hane, 2. hane gibi) ilgili her türlü açıklama ve notlar (1928’e kadar kullanılmış olan) Osmanlıca (Arap) harf ve rakamlarıyla yazılmıştır.
Hamparsum yazısının bu esas biçiminden başka “süre göstermeyen” bir biçimi daha vardır ki, “Gizli Hamparsum” denilen ve bazı eserleri yalnızca kendi tekellerinde bulundur
mak isteyen çok az sayıdaki müzisyen tarafından kullanıldığı sanılan bu yazının asıl Hamparsum yazısından tek farkı süre imlerinin yapılmayışıdır. (Şekil 75).
Şekil 75 
Hamparsum yazısından örnekler : Şekil 76-77-78-79-80-81-82
Şekil 76 
Şekil 77 
Şekil 79 
Şekil 80 
Hamparsum yazısı : Anonim Musiki Mecmuası s.25 (Ankara Ü. D.T.C. Fakültesi Kütüphanesi Mahmut Celaleddin Efendi Kısmı 38726 Sıra no.76)
Çevriyazı : A. ATALAY
Adnan Atalay, Tarihsel Müzik Notaları, Eski Notalar, Tarihsel Müzik Yazıları, Müzik notaları, Harf Notaları, Harf Yazıları, Nota Yazıları, Tabulaturlar, Ebced yazıları, Ebced Notası, Kantemiroğlu Yazısı, Kantemiroğlu notası, Hamparsum Yazısı, Ali Ufki Yazısı, Ali Ufki notası