Daha çok Geleneksel Türk Sanat Müziği ile ilgili yayınlarda, detone terimine karşıt olarak “sürtone” diye bir sözcük kullanıldığını ve herhangi bir sesi (perdeyi) olması gereken frekanstan daha düşük frekansta söyleme ya da çalmanın DETONE, daha yüksek frekansta söyleme ya da çalmanın ise SÜRTONE olarak adlandırıldığını görmekteyiz. Oysa, Fransızca “détonner” sözcüğünden alıntılayarak detone biçiminde yazıp okuduğumuz terim, Ek 3’teki Almanca, İngilizce, Fransızca, İtalyanca tanımlarında da görüleceği üzere, (olması gereken frekanstan daha “düşük” ya da “yüksek” oluşuna bakılmaksızın!), doğru frekanstaki sesten (perdeden) sapışın (kaymanın) her türlüsünü içerir. Dolayısıyla, bizde yapıldığı görülen “aşağı kayma – yukarı kayma” ayrımının hiçbir anlamı ve geçerliliği yoktur.
Zaten detone (Alm. detonieren; İng. out of tune / off-tune / off-pitch; İt. Fr. détonner) terimi de, “insan sesi veya çalgılarla yapılan seslendirmelerde, perde doğruluğu (olması gereken frekanstan seslendirme)” anlamına gelen entonasyon (Alm., İng., Fr. intonation; İt. intonazione) teriminin bir tür karşıtı olup “entonasyonun bozulması” (yani yanlış frekanstan seslendirme) anlamına geldiği ve entonasyon bozulmasının “yukarısı”, “aşağısı” fark etmediği için, “olması gerekenden daha düşük frekansta söyleme ya da çalmaya DETONE, daha yüksek frekansta söyleme ya da çalmaya ise SÜRTONE denir” gibi bir ayrım söz konusu değildir.
Ayrıca, dé+tonner sözcüğünün başındaki dé öneki de, (bizdeki “bihaber” ya da “biçare” sözcüklerindeki “bi” öneki gibi) “olumsuzluk” öneki olup “tondan sapışı ve uyumsuzluğu” ifade etmektedir. Dolayısıyla “sürtone” teriminin yol açtığı asıl sorun, Batı dillerinde hiçbir karşılığı olmayan uydurma bir terimin “detone” (détonner) terimine karşıt olarak kullanılmasından çok, detone teriminin anlamını adeta budayıp “yalnızca olması gereken ses yüksekliğinden aşağıya kayışlara” indirmesidir. Bu durum, dünyada herhangi bir karşılığı olmayan yeni bir terim üretelim derken, dünyanın her tarafında aynı anlamda kullanılan detone (détonner) teriminin çarpıtılması demektir.
İnternet ve sosyal medya platformlarında da sıkça karşılaştığımız (Vikipedi’ye de girmiş) sürtone sözcüğü, ilk bakışta Fransızca “sur” önekli, “surtonner” gibi bir terimden alıntılanmış olabileceği algısı uyandırıyorsa da, ne Fransızca’da, ne de bir başka Batı dilinde, “surtonner” ya da bizdeki biçimiyle “sürtone” diye bir sözcük bulunmamaktadır.
Kaldı ki, Fransızcada “sur” öneki, naturel – surnaturel”(doğal-doğa üstü); normal- surnormal (olağan- olağanüstü); réaliste-surréaliste (gerçekçi-gerçek üstü) örneklerinde olduğu gibi, genellikle “normalden daha üst derece” anlamında kullanıldığından, “tondan sapmayı, uyumsuzluğu, hatalı seslendirmeyi” ifade etmek için kullanılan détonner sözcüğünün başındaki “dé” olumsuzluk ekini kaldırıp “sur” (bizdeki haliyle “sür”) önekini kullanmak, Fransızca dilbilgisi kurallarına uygun olmadığı gibi etimolojik açıdan da doğru görünmemektedir.
“Sürtone” sözcüğünün kaynağı konusunda yaptığım Fransızca, Almanca, İngilizce ve İtalyanca taramalarda, “sürtone”, “surtonner” ya da “surtone” gibi bir sözcüğe rastlamadığım gibi, yabancı web sitelerinde “sürtone” sözcüğü, yalnızca Türkçe bir sözcük olarak gösteriliyor. Bu da, söz konusu sözcüğün (Fransızca görüntüsü verilerek) ülkemizde üretilmiş bir sözcük olduğunu düşündürüyor. Müzik dili uluslararası nitelikte bir dil olsa da, yeni sözcükler üretmemiz elbette yadırganamaz ve özellikle kendi müziğimizle ilgili alanlarda zorunlu da olmaktadır ancak üretilecek sözcükler, “sürtone” örneğinde olduğu gibi içerdiği kavramla bile çelişen, “temelsiz, çarpık” sözcükler olmamalıdır.
İşte tüm bu nedenlerden dolayı, uluslararası bir kavram içeren detone (détonner) teriminin anlamını da çarpıtıp “yalnızca düşük frekansta söyleme ya da çalmaya” indirerek ciddi kavram kargaşalarına yol açan bu “uydurma” terim, müzik terminolojimizden çıkarılmalıdır.
EKLER
1 – Müzik terminolojimizde, “ton dışına çıkmak, yanlış frekanslardan seslendirmek” anlamında kullandığımız Fr. détonner terimini, bir “isim” ya da “sıfat” gibi algıladığımız için, yanına “olmak” ya da “seslendirmek” sözcüklerini getirerek “detone olmak” ya da “detone seslendirmek” biçiminde fiilleştiriyoruz. Oysa détonner sözcüğü (tıpkı Almanca karşılığı olan “detonieren” gibi) zaten (“isim” ya da “sıfat” değil) bir fiildir. Dolayısıyla yanına “olmak” ya da “seslendirmek” gibi kelimeler ekleyerek yeniden fiilleştirmeye çalışmamız, yabancı dilden alıntıladığımız bu gibi fiilleri, isim ya da sıfat gibi algılamamızdan kaynaklanmaktadır.
2 – En çok eşliksiz (a cappella) şarkı söyleyen korolarda, eşliksiz şarkı söyleyen kişilerde ya da keman, viyolonsel vb. türden perdesiz çalgı çalanlarda rastlanan “detone” sorunu, seslendirilecek eseri yeterince tanımama, gerekli egzersiz ve çalışmaları yapmamış olma, sesini ya da çalgısını yeterli düzeyde kullanamama, ellerini ya da sesini yeterince ısıtmamış olma vb. nedenlerden kaynaklanabileceği gibi, (özellikle insan sesinde) eserin gerektirdiği tiz seslere (perdelere) çıkmada zorlanma, müziksel işitme düzeyindeki yetersizlikler ya da (eşliksiz şarkı söylemede) eş aralıklı seslerle doğal sesler arasındaki uyumsuzluklardan da kaynaklanabilmektedir. Öteki nedenlerden kaynaklanan detone sorunları, bilinçli ve sıkı bir çalışmayla aşılabilmekteyse de, eş aralıklı ses – doğal ses uyumsuzluğundan ya da müziksel işitme yetersizliğinden kaynaklanan detone sorunlarını aşabilmek güçleşmekte ve bazen mümkün olamayabilmektedir.
3 – Detone (détonner) terimi, yabancı dilerdeki müzik ansiklopedisi ya da sözlüklerin tümünde (Aşağıdaki örneklerde görüleceği üzere) “doğru yükseklikten kayma” olarak tanımlanmakta ve hiç bir şekilde “aşağıya kayma” koşulu bulunmamaktadır ve hatta Almanca kaynaklardaki tanımlarda, söz konusu terimin “olması gereken doğru ses yüksekliğinden daha yukarıya ya da aşağıya kayma“ hatasının her ikisini dkapsadığı, açıkça belirtilmekte ve bütün bunlar, detone terimini “aşağı kayma” ile sınırlayıp “yukarı kayma” için “sürtone” diye yeni bir terim uydurmanın ne kadar gereksiz ve hatta, ne kadar çarpık bir uygulama olduğunu göstermektedir.
Detone teriminin yabancı dillerdeki tanımlarından örnekler:
Almanca:
detonieren: Von der richtigen von Höhe beim Singen oder Spielen abweichen (Şarkı söylerken veya çalarken doğru yükseklikten sapmak) Gerhard Dietel, Wörterbuch Musik, 2000
detonieren: (von frz.détoner “verstimmen”) den Ton herunterziehen oder hinauftreiben, bei A-cappella-Chören u. a. (Fransızca détoner “akordu bozuk”dan ) çalgı eşliği olmayan korolar vb.de sesi düşürmek veya yükseltmek anlamında kullanılır.) Brockhaus-Riemann, Musiklexikon Band I, 1978
detoniren [Detonieren], détonner [französisch], vom richtigen Tone abweichen, aus dem Tone kommen, einen Ton unrein (zu hoch oder zu tief) nehmen. [Tonda olması gereken doğru frekanstan sapmak , saf olmayan (çok yüksek veya çok düşük) bir ton oluşturmak.] Arrey von Dommer, Musikalisches Lexicon, 1865
İngilizce:
out of tune: Singing or playing notes that are at the wrong pitch. (Notaları yanlış perdede söylemek veya çalmak.) Cambridge Dictionary, çevrimiçi versiyon (2025).
Fransızca:
détonner: Sortir du ton qu’on doit garder pour chanter juste. (Doğru şarkı söylemek için korunması gereken tondan çıkmak.) Dictionnaire de l’Académie française, 7e édition (1878).
İtalyanca:
stonare: Eseguire una o più note o un intero brano musicale fuori tono, con un’altezza sbagliata, sia cantando sia suonando. (Bir veya daha fazla notayı ya da bir müzik parçasını, şarkı söylerken veya çalarken, yanlış yükseklikte, tondan saparak icra etmek.) Dizionario di Italiano, De Mauro, çevrimiçi versiyon (2025).